We zijn allemaal bang voor ‘onze’ cholesterol. Cholesterol is immers slecht. Slecht voor hart en bloedvaten. Toch?

Nee dus. Cholesterol is helemaal niet slecht. We hebben het hard nodig. Cholesterol is essentieel voor onze gezondheid. Om te léven zelfs. Tijd om eens wat misverstanden op te lossen.

Cholesterol – waarom hebben we het nodig?

Het woord cholesterol komt uit het Grieks. Cholè betekent ‘gal’ en stereo betekent ‘vast’. Cholesterol is in z’n normale vorm een vaste witte stof en het is aanwezig in al onze cellen.

Het zorgt voor stevigheid en doorlaatbaarheid van de celwand. Zonder cholesterol zouden de cellen uit elkaar vallen.

Daarnaast gebruikt de lever cholesterol om galzuur te maken. Galzuur is noodzakelijk om vetten uit ons voedsel te kunnen verteren.

Ook is cholesterol nodig om vitamine D te kunnen maken. Zonlicht is ontzettend belangrijk voor onze gezondheid [1], maar zonder cholesterol zou de zon niets doen in ons lijf.

Cholesterol is héél belangrijk voor de goede werking van onze hersenen. Onze hersenen bevatten dan ook 25% van alle cholesterol in ons lichaam.

Cholesterol is noodzakelijk voor de verbindingen tussen neuronen. Die verbindingen maken het ons mogelijk om te denken, nieuwe dingen te leren en herinneringen op te slaan. Er zijn goede redenen om aan te nemen dat een dieet met weinig vetten en ook het gebruik van cholesterol verlagende medicijnen bijdragen aan de ziekte van Alzheimer’s.  Ook is er een verband tussen een laag cholesterol niveau en gewelddadig gedrag. De oorsprong van dit gewelddadige gedrag zit ook in onze bovenkamer. [13]

Tenslotte is cholesterol dé bouwsteen van onze steroïd-hormonen. Dit zijn onder andere onze geslachtshormonen.

Uit bovenstaande blijkt wel dat cholesterol heel belangrijk is voor ons welzijn [3, 5, 13]. Wat daar nog bij komt is dat ongeveer 85% van alle cholesterol door ons lichaam zelf gemaakt wordt. Alleen de overige 15% halen we uit voeding. En krijgen we niet voldoende binnen, dan maakt ons lichaam gewoon wat extra aan. De laatste jaren zijn ‘de geleerden’ het er dan ook over eens dat we ons geen zorgen hoeven te maken over cholesterol in ons eten [3]. (Veel) eieren eten is dus geen enkel probleem. In tegendeel!

Maar hoeven we ons dan helemaal geen zorgen te maken over cholesterol?

HDL en LDL

worden vaak het goede respectievelijk het slechte cholesterol genoemd. Maar dat is veel te kort door de bocht. Allereerst is HDL helemaal geen cholesterol. Hetzelfde geldt voor LDL.

Je kunt HDL en LDL beter zien als een soort transportpakketjes waar onder andere cholesterol in zit. Er zijn grof gezegd 4 verschillende van dit soort pakketjes: VLDL, IDL, LDL en HDL. De namen van de pakketjes verwijzen naar hun dichtheid, ofwel soortelijke massa. Hoe zwaarder een pakketje van een zelfde omvang, hoe vaster ofwel dichter het is.

HDL (‘high density lipoprotein’ – lipoproteïne met hoge vastheid) heeft relatief de hoogste dichtheid, daarna komen respectievelijk LDL (‘low density lipoprotein’) , IDL (‘intermediate density lipoprotein) en VLDL (‘very low density lipoprotein’).

Vet en cholesterol samen op transport

Cholesterol is een vetachtige substantie en is niet in water oplosbaar. Hetzelfde geldt voor triglyceriden; de vetmoleculen. Deze moeten door het lichaam vervoerd worden om energie te vormen voor de cellen [2].

Ons bloed vormt daarvoor het vervoerskanaal, maar omdat ze niet water-oplosbaar zijn moeten ze eerst verpakt worden. Cholesterol en triglyceriden reizen samen. Ze moeten immers op dezelfde plek zijn. Ze worden samen verpakt en vervoerd. Met nog wat eiwitten.

De lever pakt de triglyceriden en het cholesterol netjes in en stuurt het op pad. Energie en bouwstenen samen. In dit stadium is het een VLDL deeltje. Oftwel, een ‘vetachtige stof met een hele lage dichtheid’. Het bevat veel triglyceriden en en een klein beetje cholesterol (ongeveer 5%) en eitwit.  Ze zijn dus groot maar relatief licht van gewicht.

Kleiner en kleiner

Onderweg kunnen cellen het pakketje openmaken en eruit halen wat ze nodig hebben. Vetten om te verbranden of op te slaan. Cholesterol om bijvoorbeeld te gebruiken in de celwand. De cellen pakken de rest weer netjes in en sturen het weer op pad. Zo verandert onderweg de samenstelling van het pakketje. Doordat er relatief meer eiwitten achterblijven, krijgt het pakketje een hogere dichtheid,  ofwel het wordt ‘vaster’ van structuur. Het wordt nu een IDL deeltje genoemd.

Dit proces gaat verder en het pakketje wordt steeds verder uitgepakt. Tenslotte bevat het pakketje bijna geen triglyceriden meer. Het wordt dan een ‘low density lipoprotein’, ofwel een LDL-deeltje genoemd.

Terug naar de lever

Het LDL pakketje gaat dan weer terug naar de lever. Die pakt het uit en hergebruikt de inhoud. Normaal gesproken duurt dit maximaal 2 weken. Dan is zo’n LDL deeltje uit het bloed verdwenen. In tussentijd blijft het een groot, pluizig en vooral onschuldig LDL pakketje.  Zit er voldoende voortgang in dit reclycling proces, dan vormt LDL geen enkel probleem. Dit ontstaat pas als LDL deeltjes niet op tijd opgenomen worden door de lever.

sdLDL: gevaarlijke zwervers

Hoe langer de LDL pakketjes blijven rondzwerven, hoe meer inhoud er afgegeven wordt. Ze worden dan kleiner en kleiner en kunnen dan vast komen zitten in de vaatwand. Ook kunnen ze gaan oxideren of versuikeren. Deze vervormde pakketjes worden ook niet meer herkend door de lever. En dus ook niet meer opgenomen en gereclycled.

Al deze gewijzigde vormen van LDL vormen een risico voor de vorming van ‘plaques’. Deze plakvorming is verantwoordelijk voor vaatvernauwingen. Daarom zet het lichaam een soort opveegdienst in om deze vervormde LDL pakketjes op te ruimen. Maar als ze het te druk krijgen, raakt deze opruimdienst als het ware de kluts kwijt.

Een aantal van deze vervormde LDL pakketjes is dus geen probleem. Het lichaam is erop gebouwd om ze zelf op te ruimen. Véél van zulke pakketjes is wel een probleem. Deze kleine vervormde deeltjes worden sdLDL genoemd. Dat staat voor ‘small and dense LDL’, kleine en vaste LDL deeltjes.

Is LDL dus slecht? Nee. Alleen grote aantallen sdLDL is slecht.

Teveel triglyceriden

Zoals gezegd zijn triglyceriden een soort vetten die je lichaam energie geven. Je zou verwachten dat een leefstijl met veel vetten leidt tot het hoogste triglyceriden niveau. Toch is dit niet het geval. Triglyceriden nemen we namelijk niet alleen op uit onze voeding, maar worden ook gemaakt door de lever. Het is juist een standaard Westers dieet met veel koolhydraten (uit suikers en bewerkt eten) dat leidt tot een te hoge triglyceriden waarde [10]. Hoge concentraties triglyceriden komen ook veel voor bij diabetici vanwege een ‘vervette’ lever [3, 17].

Belangrijk om te onthouden is dat een hoge triglyceriden waarde het risico verhoogt op hart- en vaatziekten. Het leidt namelijk tot een lagere HDL waarde. En dat is weer niet goed. Hieronder wordt uitgelegd waarom dat zo is.

Relatie tussen triglyceriden en HDL

HDL zijn de lipoproteïnen met de hoogste dichtheid. Ze bevatten namelijk relatief gezien de meeste eiwitten. De werking van HDL is minder goed bekend dan die van de andere lipoproteïnen. Algemeen wordt wel aangenomen dat HDL zorgt voor het transport van cholesterol de andere richting in.

HDL neemt cholesterol uit de weefsels op en vervoert het terug naar de lever. Ook levert het cholesterol af aan organen die verantwoordelijk zijn voor de productie van steroïd-hormonen. Bekend is ook dat het gunstig is om een hogere HDL waarde te hebben. Daarom wordt ook gezegd: ‘HDL is goed’.

Een hoge triglyceriden waarde zal uiteindelijk leiden tot een lagere HDL waarde. Dit komt doordat er dan meer triglyceriden  getransporteerd worden via de VLDL pakketjes. VLDL en HDL hebben een onderlinge wisselwerking. Ze geven stofjes aan elkaar af (triglyceride versus cholesterol-esters). Daarom moeten ze met elkaar in evenwicht zijn. Teveel VLDL leidt uiteindelijk tot te weinig HDL. HDL raakt dan als het ware uitgeput [3].

Tussenstand

  • HDL is goed. Hoe hoger hoe beter.
  • LDL in z’n normale vorm is goed.
  • Veel kleine vaste LDL deeltjes (sdLDL) is slecht
  • Hoge triglyceriden waarde is slecht

We kunnen het risico op hart- en vaatziektes dus voorspellen als we de sdLDL en triglyceriden waarden van ons bloed weten [3]:

Het nadeel is dat beide waarden niet zo makkelijk te bepalen zijn met een bloedmeting. Om de hoeveelheid sdLDL te bepalen moet iemand deze deeltjes onder de microscoop tellen. Dit is uiteraard een duur proces en wordt in Nederland bijna nooit gedaan.

Triglyceriden zijn op zich een goede voorspeller van hart- en vaatziekten.  Ligt je triglyceride waarde (uitgedrukt in mmol/L zoals in Nederland) onder de 1, dan heb je géén gevaarlijke kleine vaste LDL deeltjes, de sdLDL [3]. Ligt de waarde boven de 1.5 dan heb je een probleem. Ergens daartussen begint de vorming van deze sdLDL.

Nu kun je dit wel meten, maar de metingen zelf zijn niet zo betrouwbaar. Ze variëren sterk van dag tot dag en ook statistisch gezien varieert de ene meting veel van de andere meting. Eén meting zegt dus niet zoveel.

Bereken zelf je risico op hart- en vaatziekten

Het goede nieuws is, dat je je risico op hart- en vaatziektes wel op een andere manier kunt berekenen. Deze berekeningen blijken een heel betrouwbare correlatie te hebben met de (niet getelde) hoeveelheid sdLDL en met de daadwerkelijke triglyceriden waarde (in plaats van de onbetrouwbare meting).

Hieronder zie je hoe je deze berekeningen zelf kunt doen. Je hebt alleen waarden nodig die bij een standaard cholesteroltest gemeten worden. In de tabel kun je dan opzoeken welke waarde daar idealiter uit zou moeten komen. En ook wanneer je in het risicogebied komt. Deze waarden zijn middels wetenschappelijke onderzoek vastgesteld [10]:

Wat?Hoe berekenen?Ideaal (Let op gebruikte eenheid. In Nederland wordt mmol/L gebruikt, in België mg/dl).Verhoogd risico op hart- en vaatziekten
HDL/Totale Cholesterol – hoe hoger hoe beterDeel je HDL waarde door het totale cholesterol waarde. Vermenigvuldig dan met 100 (om % te krijgen)Hoger dan 24%Lager dan 10%
Triglyceride / HDL – hoe lager hoe beterDeel je triglyceride waarde door je HDL waardeminder dan 0.87 mmol/L

 

 

 

 

hoger dan 1.74 mmol/L is te hoog; hoger dan 2.62 mmol/L is veel te hoog
minder dan 2 mg/dlhoger dan 4 mg/dl is te hoog;

 

 

 

hoger dan 6 mg /dl is veel te hoog

Koolhydraat-arm en vetrijk eten en cholesterol

Voor de meeste mensen die overschakelen op een koolhydraatarm eetpatroon met gezonde vetten geldt dat hun totale cholesterol en ook hun LDL enigszins verhoogt [8, 9]. Met bovenstaand verhaal zul je begrijpen dat dit op zich helemaal geen probleem is.

Studies hebben laten zien dat als je je triglyceriden waarde wilt verlagen en je HDL wilt verhogen, je het beste je koolhydraten zoveel mogelijk kunt beperken. Goed nieuws voor ons LCHF-ers dus. [3, 8, 10, 11]

Het blijkt inderdaad zo te zijn dat op een LCHF dieet de verhoudingen uit de tabel meestal in gunstige zin veranderen.

Bloed prikken

Wil je beginnen met deze koolhydraatarme en vetrijke leefstijl ga dan altijd even bij de huisarts langs om je cholesterolwaarden te laten meten. Je kunt dan zelf bovenstaande verhoudingen te berekenen. Zèlfs als je eigen arts nog kijkt naar andere waarden die inmiddels achterhaald zijn.

Zo weet je waar je staat als je begint. Met tussentijdse metingen kun je dan in de gaten houden hoe je cholesterolwaarden veranderen.

Dat is ten eerste heel bemoedigend. Zoals gezegd verbeteren de cholesterol waarden bij de meeste mensen die overstappen op gezonde koolhydraatarme en vetrijke voeding. Als je dit door metingen bevestigd ziet, kan het je enorm motiveren. Bijvoorbeeld als je niet zo snel afvalt als je had gehoopt. Bovendien kan een nul-meting een hoop discussie voorkomen. Want stel nu dat je eerste meting te hoog is en je bent al een tijd bezig met koolhydraatarm en vetrijk eten. Drie keer raden waar je dan aan gaat twijfelen. Of anders je arts wel. En dat zou zonde zijn, toch? Want in werkelijkheid is de situatie misschien wel verbeterd in plaats van verslechterd.

Wat te doen bij verhoogd risico?

Blijkt nu uit bovenstaande berekening dat je een verhoogd risico hebt op hart- en vaatziektes, denk dan vóóral aan een gezonde koolhydraatarme en vetrijke leefstijl. Zoals gezegd tonen studies keer op keer aan dat dit dé manier is om je risico te verlagen [11].

Andere belangrijke bijdragen aan het verbeteren van je risico op hart- en vaatziektes zijn: voldoende zonlicht en vitamine-D,  voldoende beweging, reduceren van stress, stoppen met roken, beperken van alcohol gebruik en voldoende slaap.

Laat je niet zomaar cholesterolverlagende medicijnen aanpraten. Althans niet zonder je er eerst in te verdiepen. Alternatieven te overwegen. Leefstijlaanpassingen zoals hierboven genoemd.

Ook in Nederland worden zogeheten statines (namelijk atorvastatine, pravastatine, fluvastatine, rosuvastatine of simvastatine) uitgeschreven als ware het snoepjes. Alles om je cholesterol te verlagen.

Het is niet de vraag of ze cholesterol verlagen. Dat doen ze wel degelijk. De vraag is of dat gezond is. Want hierboven zagen we al hoe belangrijk cholesterol is. En dat er nog steeds vaak gekeken wordt naar de verkeerde waarden om te bepalen of je een verhoogd risico op hart- en vaatziektes hebt.

Vele studies (900 blijkbaar) hebben aangetoond dat met de verlaging van het cholesterol door deze statines, het risico op hart- en vaatziektes niet vermindert. Door manipulatie van de cijfers doen de medicijnenfabrikanten ons geloven dat dit wel het geval is. Sterk staaltje marketing!

Bovendien hebben statines veel ongewenste bijwerkingen, waaronder een verhoging van het  risico op kanker. Ik raad je daarom aan om vooral jezelf er eerst in te verdiepen. Hieronder staan wat bronnen die je daarbij op gang kunnen hlepen [13, 14, 15, 16, 18]. En bedenk dan zelf of je je medicijnen wilt gaan ophalen…

Meer lezen?

Update 21 augustus 2020: Wil je meer lezen over cholesterol? Lily Zijlstra van de website Suikerbom dook helemaal in de wereld van de cholesterol nadat ze door haar dokter gewezen werd op het gevaar van haar hoge LDL waarde. Na een uitgebreide zoektocht door de moderne wetenschap rondom cholesterol, kwam ze tot de conclusie dat ze zich nergens zorgen over hoeft te maken.

In haar blog ‘Bestaat er slecht cholesterol?‘ legt ze uit dat LDL van zichzelf juist goed is, maar dat het zich slecht kan gaan gedragen wanneer het versuikerd en/of geoxideerd raakt. Alleen dan vormt het een risico voor hart- en vaatziektes. Ze legt ook uit dat het juist bewerkte voeding en suikers zijn die leiden tot versuikerde LDL deeltjes én dat plantaardige olie (zoals zonnebloemolie en raapzaadolie) door een overvloed aan omega-6 vetten juist de oxidatie van LDL deeltjes in de hand werken.

We zitten duidelijk helemaal op één lijn voor wat betreft de zin en onzin van cholesterol. Ik ben dan ook erg blij met dit heldere verhaal. Een mooie aanvulling voor iedereen die interesse heeft in het thema cholesterol. Ze geeft sommige dingen net weer wat meer aandacht en bovendien is wat herhaling nooit verkeerd. Zeker niet bij thema’s waar nog zoveel onduidelijkheid over is. De kracht van de herhaling!

Bronnen

[1] ‘Laat zonnebrand en zonnebril maar in de la!’ Eén van m’n eerdere blogs over het belang van zonlicht en vitamine D.

[2] Vet en ketonen zijn als… Een vrij recente blog over de verbranding van vetten. Hierbij worden triglyceriden (= vetmoleculen) omgezet om energie te vormen voor onze cellen.

[3] ‘Cholesterol – when to worry’ Eén van de YouTube filmpjes met een presentatie van Prof. Ken Sikaris. Hij legt hierin o.a. uit waarom we cholesterol nodig hebben. Verder legt hij legt dat ‘totale cholesterol’ en zelfs ‘LDL’ helemaal geen relatie hebben met het risico op hart- en vaatziekten. Hij legt ook uit wat wel belangrijk is, namelijk triglyceriden in het bloed (maar moeilijk om betrouwbaar te meten) en de hoeveelheid kleine LDL deeltjes (wordt in Nederland bijna nooit gemeten). Tenslotte uitleg over welke bloedwaardes je dan wèl in de gaten kunt houden.

[4] Galzuur Wikipedia pagina over galzuur. Hier kun je lezen dat cholesterol nodig is om galzuur te maken.

[5] Cholesterol Wikipedia pagina over cholesterol.

[6] Lipoproteïne Wikipedia pagina over lipoproteïnes: VLDL, LDL en HDL.

[7] Lipiden en lipoproteïnen Deze pagina lijkt automatisch uit het Engels vertaald, waardoor deze niet altijd goed leesbaar is. Geeft uitleg over het verschil tussen de vertering van exogene vetten (uit de voeding) en de endogene vetten (gemaakt door lever). Het exogene pad verloopt via chylomicronen (zeg maar de darmvariant van lipoproteïnen) naar de lever. Het endogene pad loopt van de lever via VLDL – IDL – LDL naar de weefsels en via HDL weer naar de lever. Beide paden en hun zijwegen worden getoond in een duidelijk plaatje.

[8] All about cholesterol Artikel in het Engels met verwijzingen naar presentaties van professor Tim Noakes, dr. Mercola en professor Ken Sikaris. Beschrijft dat een LCHF leefwijze een gunstige invloed heeft op risico op hart-en vaatziektes, ondanks dat het totale cholesterol en de totale LDL meestal verhoogt. Geeft de formules waarmee risico op hart-een vaatziektes wel voorspeld kunnen worden. Ook kun je de ideaal waarden daarvan vinden in dit artikel. Goed artikel, ook als startpunt om weer verder te lezen via de genoemde referenties. Wel opletten bij de berekening van de ratio Triglyceride/HDL. Er staan 2 manieren genoemd hoe je dit kunt omrekenen als je gemeten waarden in mmol/L zijn. Bij de tweede manier klopt de wiskunde niet! Je moet namelijk niet eerst vermenigvuldigen met 0.4366…  Tip: kijk naar de waarden in de tabel in m’n blog. Dan hoef je niet eerst om te rekenen van de ene eenheid in de andere, want voor beide staan de gewenste en ongewenste waarden vermeld.

[Update mei 2019: bovenstaande pagina is niet langer beschikbaar. Daarom heb ik de link weggehaald. Het lijkt erop dat het genoemde artikel nu hier te vinden is: Cholesterol and Very Small LDL Particles.]

[9] Blog van sportarts Hans van Kuijk over verhoogde cholesterol. Deze verscheen in de nieuwsbrief van GezondDorp van 26 november 2017. In de blog kun je lezen dat bij deelnemers aan het project GezondDorp vaak het totale cholesterol als ook LDL licht stijgt, maar dat dat geen reden geeft tot bezorgheid. De blog verwijst daarvoor naar het YouTube filmpje van Prof. Ken Sikaris [3].

[10] The Triglyceride/HDL Cholesterol ratio Zeer uitgebreid artikel dat uitlegt waarom de verhouding tussen de triglyceride waarde en HDL waarde een hele goede voorspelling geeft van het aantal kleine LDL (sdLDL) deeltjes. Het geeft de bijbehorende ideale waarden voor de verhouding tussen triglyceride en HDL en ook de risico-waarden zoals ik ze in de tabel gebruikt heb. Het artikel verwijst naar de wetenschappelijke onderzoeken waarop de informatie gebaseerd is. Engelstalig.

[11] Dietary carbohydrate restriction in type 2 diabetes mellitus and metabolic syndrome: time for a critical appraisal Onderzoek van o.a. Jeff Volek en Erik Westman dat aantoonde dat het vervangen van koolhydraten in je dieet door vetten in z’n algemeenheid gunstig is voor het verminderen van hart- en vaatziekten. Ofschoon hetzelfde onderzoek liet zien dat een koolhydraatarm dieet zeker zo goed werkt om gewicht te verliezen als een vetarm dieet, is gewichtsverlies niet noodzakelijk om deze gunstige resultaten op het gebied van hart- en vaatziekten te verkrijgen. Engelstalig.

[12] High-density-lipoproteïne Wikipedia pagina over HDL.

[13] Statin Nation: The Great Cholesterol Cover-Up Geweldig artikel van Dr. Joseph Mercola over cholesterol, hart- en vaatziekten en statines. Statines zijn cholesterol-verlagende medicijnen die massaal voorgeschreven worden bij vermeende ‘hoge cholesterol’. Dit artikel beschrijft dat ‘hoge cholesterol’ niet de oorzaak is van hart- en vaatziekten en dat cholesterol zo ontzettend belangrijk voor ons is. De oorzaak voor hart- en vaatziektes ligt bij de schade die met name door het gebruik van suiker, wordt aangericht in onze vaatwanden. Hij verwijst naar 900 onderzoeken die hebben aangetoond dat statines het risico op hart- en vaatziekten niet verminderen. In tegenstelling, ze geven allerlei ongewenste effecten zoals spierpijn en een verhoogd risico op kanker. Waarom ze dan zoveel voorgeschreven worden? Sterk staaltje marketing!

[14] Waarom zijn statines gevaarlijk?  Een Nederlands artikel over de gevaren van statines.

[15] Statines: zegen of vloek? Nederlands artikel waarin de auteurs proberen te achterhalen waar huisarsen zich op baseren bij het uitschrijven van statines.

[16] De cholesterol leugen en schade door statines Uitgebreid Nederlands artikel over cholesterol (leugens) en schade door statines.

[17] Vervette lever bij diabetes type 2 geeft meer risico op beroerte Kort, recent artikel van het diabetes fonds waarin staat dat een vervette lever voorkomt bij 75% (!) van alle diabetes patiënten. Het verwijst naar een Schots onderzoek onder diabetici bekeek die al een keer in het ziekenhuis opgenomen waren geweest. Van deze mensen hadden degene met een vervette lever 62% meer kans op een beroerte. Hun risico op overlijden door hart- en vaatziekten was 40% groter dan de groep die geen vervette lever hadden.

Later toegevoegd:

[18] Cholesterolverlagers (statines) verhogen risico op hartziekte Ik heb deze pagina later toegevoegd, omdat dit een Nederlandse site is en het daarom een mooie aanvulling is op de andere bronnen. Je leest hierin over de gevaren van statines. De waardes in de tabel in de blog worden ook in dit artikel genoemd en er wordt kort aandacht besteedt aan de gevaren van een lage cholesterol.

[19] Presentatie over cholesterol die sportarts Hans van Kuijk, tevens mede-oprichter van GezondDorp Leende, gaf tijdens de LCHF belevingsmarkt in Leende.

Print Friendly, PDF & Email

Geef hier je reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.